به گزارش یزدرسا؛ میبد از واژه‌های فارسی میانه می‌باشد که در دوره ساسانی به این شهر اطلاق می‌شده و در متن‌های تاریخی و جغرافیایی قرون اسلامی بارها از این نام یاد شده است.

علیرغم آسیب‌های فراوانی که به بافت سنتی این شهر وارد شده، هنوز بسیاری از پدیده‌ها و عناصر شهری قدیم مانند راه‌های باستانی، بناها و تشکیلات وابسته به آن، کهندژ، شارستان، بیرونه و آثار گسترش شهری و بازمانده بناهای کهن را می‌توان در آن تشخیص داد. این شهرستان شامل بخش مرکزی با شهر میبد و دو دهستان بفروئیه و شهدا می‌باشد.

ارتفاع شهر میبد از سطح دریا 1،090 متر و مساحت این منطقه در حدود 845 کیلومتر مربع است.

کهن‌ترین سند هویت تاریخی و آغاز شهرسازی در سرزمین یزد، نارین قلعه میبد است. این کهن‌دژ همچون پیری خسته و خاموش سرگذشت سالیان دراز رنج و آسایش مردمان این دیار را به یاد دارد.

از اماکن تاریخی و دیدنی این شهر می‌توان به رباط شاه عباسی، برج کبوترخان و آتشکده‌هایی چون آتشکده حسن آباد، مزرعه کلانتر، پیرخرمن و پیر مزرعه حاجی، نارین قلعه، مسجد جامع میبد، مجموعه کاروانی رباط، پیر چراغ، موزه زیلو، آسیاب‌‌ها، باروی شهر قدیم شامل برج‌ها، حصارها، خندق‌ها و دروازه‌های شهر، موزه سفال و سرامیک میبد و موزه پست اشاره کرد.

این شهر دارای پیشینه‌ای چندین هزار ساله است و دومین مرکز شهری و تجاری استان یزد محسوب می‌شود و به واسطه بافت تاریخی ارزشمند خود تمام شهر در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

میبد در کنار مسیل رودخانه‌های قدیمی و در جوار راه قدیمی ری - کرمان به صورت مجتمع‌های زیستی اولیه شکل گرفته‌است.

این شهر روی شیب طبیعی که از جنوب به شمال بوده قرار دارد. این شیب به صورتی است که روستای رکن‌آباد در جنوب شهر حدود ۲۰ متر بلندتر از روستای عشرت‌آباد در شمال شهر است.

کشاورزی میبد رونق دارد و از دیرباز کشاورزی از کارهای مهم آن بوده‌است و هنوز بخش بزرگی از زمین‌های پیرامون شهر در محله‌ها به کشت یا به باغ انار اختصاص دارند. در زمین‌های خارج از محدودهٔ شهری نیز کشت گندم، صیفی، یونجه، پسته، پنبه و دیگر فرآورده‌های کشاورزی رواج دارد.

در گذشته کشت‌زارهای پنبه در این ناحیه زیاد بوده‌است، ولی امروزه به دلیل کمی درآمد اقتصادی آن و کم شدن آب میبد جای خود را به باغ‌های انار و... داده ‌است

نارین قلعه

نارین‌قلعه یا نارنج‌قلعه مهمترین و دیدنی‌ترین بناى تاریخى شهرستان میبد است.

این قلعه از بناهاى مربوط به دوره اشکانی و قبل از اسلام است و در دوران مظفریان تعمیراتى در آن صورت گرفت. اطراف آن خندقی بوده است و نقب‌های زیر آن گاهی تا یک فرسنگ امتداد دارد.

در محرم سال 744 جنگ سرنوشت سازی که باعث پیروزی آل مظفر بر چوپانیان گشت در این محل اتفاق افتاده است.

مساحت این قلعه 3 هکتار و بنا در 7 طبقه و داراى برج و بارو و دربندهاى متعدد است و بالاى تپه‌اى مسلط بر شهر میبد قرار دارد.

قطر پایین‌ترین حصار قلعه که قسمت بزرگى از آبادى میبد را دربر مى‌گرفت، 5 و در بعضى قسمت‌ها به 20 متر مى‌رسیده است.

نارنج قلعه 4 برج گرد بلند دارد و آنچه امروزه از آن باقی مانده قسمت مرکزی آن است و نشانه‌های از برج‌ها و باروها در روستای کوچک(کوشک) از آن باقی است.

کوشک یا کوچک نزدیک ترین روستا به دژ بوده است و بیشتر آن را باغ‌ها و قنات‌ها و آسیاب دربر می‌گرفته است.

زیباترین بادگیرها و خانه‌ها و کوچه‌های سابات‌دار بسیار قدیمی در جهان را در این محله زیبا می‌توان مشاهده کرد.

نارنج‌قلعه داراى اتاق‌هاى متعددى بوده است که در حال حاضر قسمت‌هایى از این اتاقک‌هاى کوچک تودرتو، موجود است و بسیارى از آنها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز کشف نشده است.

بعضی‌ها نارین قلعه را همان دژ سفید شاهنامه می‌دانند. این قلعه بالای یک تپه و مسلط به اطراف ساخته شده و اطراف آن را هم خندق کنده‌اند.

یک روایت افسانه‌ای هم حکایت از آن دارد که قلعه در زمان کیومرث ساخته شده و اولین آدم‌ها از راه آب و دریا به آن پا گذاشته‌اند.

بعضی‌ها هم آن را ساخته سپهبد ساسانی- مهبد- می‌دانند. مهبد از سرداران قباد و انوشیروان بود. در نزدیکی‌های نارین قلعه میبد سفال‌های رنگی و نقش‌دار از دوران عیلامی به ‌دست آمده که بیش از 4000 سال قدمت دارند و به خاطر همین قدمت زیاد ساختمان قلعه به زیگورات یا معابد عیلامی شبیه است.

از این قلعه که کاملا از خشت و گل ساخته شده است، در دوره‌های مختلف تاریخی به عنوان ارگ حکومتی یا دژ نظامی استفاده می‌شده. اوج اقتدار این قلعه در پیش از اسلام، مربوط به دوره ساسانیان و پس از آن مربوط به دوره آل مظفر است.

بعضی این کهن دژ را سرآغاز شروع آبادانی یزد می‌دانند. پیچ‌های تودر‌توی قلعه، کشمکش‌ها و جنگ‌های زیادی را به خود دیده است.

این قلعه، یک قلعه نظامی بوده ولی بعضی با توجه به شکل 5 طبقه آن احتمال می‌دهند که زیگورات بوده و از آن به عنوان معبد استفاده می‌کرده‌اند.

آب انبار کلار

این آب انبار که به نام«کلار» نامیده می‌شود، درست روبروی در ورودی کاروانسرا جای گرفته و توازن معماری زیبایی به ساباط و سردرگاه بخشیده است .

از ارتباط تنگاتنگ آب انبار و کاروانسرا پیداست که این بنا، در این مجموعه ی منزلگاهی، بسیار مهم و مورد نیاز کاروانیان بوده است . ساخت آب انبار، بر اساس سنگنوشته ی آن مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری (۱۰۷۰) است و به روشنی همت معمار و هدف سازنده خیرخواه آن را برای بهره مندی رهگذران از آب گوارا، بیان می‌کند .

از ویژگیهای ساختاری آب انبار کلار، استفاده ی سنجیده ی معمار از موقعیت توپوگرافی زمین در ساختن مخزن و پلکان آن است ؛ به گونه ای که خستگان راه، تنها با چند پله ی انگشت شمار به «پاشیر» آب انبار می‌رسیده اند .آب انبار کلار هنوز هم به عنوان یک منبع آب آشامیدنی قابل بهره برداری است .

برج کبوترخانه

قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار برمی‌گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در جنوب شرقی باروی قدیم شهر میبد واقع شده است. این برج به صورت استوانه‌ای ساخته شده و دارای تزیینات قطار بندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می‌شود، ولی در برج‌های مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده است. زمانی که کبوتران احساس خطر می‌کنند به طور ناگهانی به پرواز در می‌آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می‌شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاقهایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده‌اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می‌کند. نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگره‌ای و طاق بندی با گچبری‌های خاص از دیگر ویژگی‌های برج کبوتر خانه میبد است.

ساخت کبوتر خانه، یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که‌در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد واصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره‌وری خاک استفاده می‌کردند وبرای‌این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می‌شد، در اطراف آبادی‌ها می‌ساختند.این بنا در جنوب شرقی باروی قدیم میبد واقع است(محل کنونی فرمانداری میبد)بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.

چاپارخانه میبد

چاپارخانه میبد قدمت آن به دوره قاجار بر می گردد كه به شماره ثبتي 2767 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است. یکی از مراکز عمده پستی و چاپاری قدیم بوده است که در مسیر راه باستانی ری کرمان و در کنار کاروانسرای میبد احداث شده است.

ساختمان این بنا به دلیل اینکه مکانی جهت حفظ و نگهداری امانات دولتی و پیامها و نامه های پر اهمیت بوده است به صورت دژ و قلعه ای ساخته شده که دفاع و حفاظت از آن میسرباشد و این اهمیت از برجها ،دیوارهای بلند، روزنه های دیده بانی، تیرکشها و موقعیت خوب دفاعی آن پیداست.این چاپارخانه شامل یک محوطه روباز و دو محوطه سرپوشیده و اتاقهایی مخصوص رئیس چاپارخانه و اقامت پیکها و نگهبانان و نگهداری اسبها می باشد. این بنای خشتی جهت بهره برداری و تبدیل به موزه پست به صورت امانی به اداره کل پست استان یزد واگذار گردیده است.

کاروانسرای شاه عباس میبد

این بنا كه به كاروانسرای شاه عباسی معروف است از جمله كاروانسراهای بین راهی عصر صفویه به شمار می آید و از لحاظ فضایی، سبك معماری و موقعیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این بنا بر پلان مربع شكل و با شیوه حیاط مركزی احداث شده است. ورودی كاروانسرا در میانه جنوبی آن در داخل یك مسیر سرپوشیده (كوچه و ساباط) كه اصطلاحاً سول نامیده می شود، قرار دارد. همچنین درب چوبی بزرگی در ورودی بنا نصب شده است كه بیانگر سیستم امنیتی كاروانسرا می باشد. محوطه های خارجی و داخلی این بنا دارای ایوانها، اطاقها و فضاهای سرباز و سرپوشیده و اماكن متنوع برای اقشار مختلفی است كه همراه كاروان بوده اند. حیاط كاروانسرا دارای 24 حجره می باشد كه در مجموع تعداد حجره های داخلی و خارجی این بنا به 100 حجره می رسد. در میانه حیاط كاروانسرا حوضچه كوچكی ( حوضخانه و مهتابی ) واقع است كه آب قنات در آن جاری است. یكی دیگر از اجزای این مجموعه آب انبار بزرگی است كه در جوار آن بنا شده. این آب انبار دارای یك گنبد آجری و چهار بادگیر بلند است.

یخچال تاریخی میبد

ساختمان عظیم این یخچال خشتی از چهار قسمت اصلی، حوض یخ بند، دیوارهای سایه انداز، گنبد اصلی و مخزن یخ تشکیل شده است این بنا مخصوص ساخت و نگهداری یخ بوده و با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه یکی از نشانه های تمدن مردم این منطقه به شمار می رود.
یگانه سازمانده یخچال های قدیمی این منطقه است که در داخل شهر میبد و در فاصله 50 کیلومتری شمال یزد، درکنار راه کاروانسرا و در جوار چاپارخانه، آب انبار و رباط اصلی مشهد قرار دارد.

ساختمان یخچال کاملا از خشت و گل خام است و خوشبختانه هنوز قسمت اعظم این بنا باقی است و به عنوان یکی از نمونه های چشمگیر معماری این گونه آثار به شمار می آید.

یخچال ها عموملا 4 قسمت اصلی به نام های حوض یخبند، دیوارهای سایه دار، مخزن یخ و گنبد بزرگ دارند، محوطه یخبند یخچال میبد حوض گلی و کم عمق تقریبا 5/0 متر به مساحت تقریبی 8000 متر مربع است و دیوارهای بلند سایه انداز با ضخامت دو متر وارتفاع 8 متر در سه جهت جنوبی ( با طول 42 متر) شرقی و غربی با طول 20 متر قرار دارند

از این نوع یخچال ها هنوز دو عدد در کرمان، کاشان، زواره، نایین، بم، سیرجان و میبد وجود دارد یخچال میبد که به شماره 1826 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده از خشت و گل ساخته شده است.

کاروانسرای کچلگ

راه های کهنی که در پیرامون منطقه میبد وجود دارد از عوامل حیاتی پیدایش ، تکوین و توسعه این شهر بوده اند . میبد بر سر چند شاهراه سرزمینی قرار داشت ، نخست شاهراهی که از جنوب غربی میبد می گذشت و از دوران کهن ، ری را به کرمان متصل می کرد . در مسیر غربی که به راه کربلا مشهور بود ، راهی کنارگذر به نام اربون قرار داشت ، که احتمالا از آن برای ترابری کاروان ها استفاده می شد . راهی دیگر از جنوب میبد ، پس از گذشتن از ندوشن و ابرقو به اصطخر در فارس می پیوست . میبد از راه اردکان به طبس در خراسان و از آن به شمال و شمال شرقی یعنی شهرهای سمنان ، دامغان ، شاهرود و سرزمین مازندران متصل می شده است . راه مستقلی نیز از میبد به اصفهان می رفت که قسمتی از آن در فاصله میبد تا عقدا منطبق با شاهراه ری – کرمان بود و سپس از آن جدا می شد . شبکه ای که از آمیزش یا ارتباط با این راه ها در اطراف میبد ایجاد شده بود ، این شهر را به کانون مهمی در نظام بازرگانی سرزمین یزد بدل کرده بود و از همین رو تاسیسات خدماتی فراوانی برای کاروان ها و ابنیه خیریه و عام المنفعه نیز برای اسکان و تغذیه مسافران در شهر به چشم می خورد . در میبد دو مجموعه کاروانی وجود دارد. مجموعه نخست (( کچلک )) است که در مدخل غربی شهر و به فاصله حدود ۳ کیلومتری شارستان در کنار شاهراه ری به کرمان واقع شده و امروزه به حالت متروکه و نیمه ویرانه در آمده است . این مجموعه از یک جوی آب ، آسیاب ، رباط ، آب انبار ، اصطبل روباز و برخی مانده های ساختمانی مبهم تشکیل شده است . به نظر می رسد که این مجموعه کاروانی در گذشته های دور دارای اهمیت فراوان بوده است . اظهار نظر دقیق درباره پیشینه تاریخی و سیر تکوین و توسعه آن مستلزم کاوش ها و بررسی های معماری است ولی از روی ویژگی های معماری ، کالبد ، شیوه و فنون ساخت آن می توان چنین استنباط کرد که در دوران آل مظفر رونق داشته است.

قلعه بارجین میبد

قلعه بارچین در یكی از آبادیهای حوزه شرقی میبدو به همین نام واقع شده است.این بنا توسط اربابان زرتشتی محل بنا گردیده است. كاربری بنا به منظور پناه گرفتن در مواقع ناامن بوده و جنس اصلی مصالح به كاررفته در بنا از گل و خشت می باشد.بنای قلعه برروی دو طبقه ساخته شده ودارای چهار برج ساده در چهار گوشه و یك ورودی در سمت شمال می باشد.در بالای سردر ورودی اتاقی قرار دارد كه مختص ارباب قلعه بوده است.پلان قلعه به صورت حیاط مركزی می باشد كه اتاقها در اطراف حیاط واقع شده اند . پوشش اتاقهای طبقه اول به صورت طاق ضربی و در طبقه دوم به صورت فیل پوش می باشد. مهمترین تزئیناتی كه در بنا به كار رفته قاب بندیهایی می باشد كه در جبهه شرقی و غربی مشاهده می شود . این قلعه به شماره 8549در میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است قلعه بارچین در محله بارچین واقع شده است وده هزار مترمربع مساحت دارد . در بعضی جاهای آن از بتونیمحکم به نام ساروج که محکم ترین ملات است وترکیبی از خاکستر، اهک، سفیده تخم مرغ ،می باشدساخته شده است .حیاط در مر کزقرار دارد و اتاقها در اطرافآن وبالای قلعه واقع می باشد. اتاق بزرگی در سر در گاه قلعه واقع است که شاه نشین نام دارد مردم روستا تماما در موقع خطر در این دژپناه می گرفتند وجا می شدند .این قلعه اسطبل داشته است .اتاقها برای افراد خاص معین بوده وهر فردی نسبت به جایگاهش در آن اسکان داده می شده است . اب از قنات بارچین که به نام بانی زردشتی این دژاست از آن رد می شد وقلعه را مشروب می ساخته است .

برج محمودآباد

در ادوار پیش، برجهای گوناگونی برای کاربردهای مختلف، در منطقه میبد ساخته اند، این برجها عمدتا نقش حفاظتی داشته اند.یکی از آن انواع برجهایی است که در نقطه معینی از حوزه استحفاظی آبادیها برای دیده بانی و مراقبت می ساخته اند و پاسبانی به نام "هادر باش" بر آنها می گمارده اند تا در هنگام بروز خطر و پیش از حمله احتمالی مهاجمان به حدود آبادیها، نگهبانان و مردم شهر را خبر کنند.این برجها معمولا به فاصله نزدیکی از دیوار شهر و در دو یا سه طبقه می ساخته اند.برج محمود آباد یکی از این برجها می باشد که هنوز آثار آن در کنار باغی در جنوب خیابان سعیدی باقی است.

این بنای تاریخی که قدمت آن به دوره قاجاریه بر می گردد با پلانی مدور و از جنس خشت بنا گردیده است. اصل بنا دو طبقه بوده و در فضای بالای آن فضای باز برای اقامت موقت قرار داشته است . در داخل بدنه بنا حفره هایی جهت آشیانه کبوتران تعبیه شده است . در نمای بیرونی قسمت انتهایی برج مقرنسهای ساده ای که بیانگر حالت تدافعی برج بوده است دیده می شود.

.