یزدبانو، این مشکل مشابه نگرانی هزاران مادری است که برای ادامه ی کار و فعالیت اجتماعی باید هر روز عزیزانشان را به مهدها بفرستند. بسیاری از مادران معتقدند مهدهای ما آنطور که باید برای تربیت روح و جسم فرزندانشان تلاش نمی کنند.

با گسترش نقش و حضور اجتماعی زنان، استفاده از خدمات مهدهای کودک برای برخی خانواده‌ها گریزناپذیر شده است. روند رو به افزایش شمار زنان تحصیل‌کرده از یک‌سو و سیاست‌های مبتنی بر افزایش جمعیت از سویی دیگر، نیاز به نهادهایی که بتوان با خیال راحت بخشی از مسوولیت خانواده در امر نگهداری، آموزش و پرورش کودک را به آن‌ها سپرد، افزایش داده است.

در زمان حاضر تفاوت فاحش مهدهای کودک شهر در نوع و کیفیت خدمات و شهریه‌های دریافتی، خانواده‌ها را با گزینه‌های سختی برای انتخاب مرکز مناسبی برای نگهداری از فرزندشان روبرو می‌کند. گذشته از آن، بسیاری تمایلی به استفاده از خدمات مهدهای کودک ندارند؛ مهدهای کودکی که قابلیت بالایی برای تربیت نسل آینده دارد.

***جایگاه مهد کودک در نظام تربیتی

از آنجا که کودکان امروز، نیروهای مولد فردای جامعه هستند، ساختن آینده در گروی تربیت و آموزش کارآمد آن‌ها است. اگرچه در نظام تربیتی کشور ما، پیش دبستانی نخستین مرحله‌ی رسمی ورود کودکان به جامعه به شمار می‌رود که نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری است، اما واقعیت این است که در بسیاری از کشورها مهدهای کودک نخستین نهادهای اجتماعی پس از خانواده هستند که وظیفه‌ی مهم آموزش و تربیت رسمی کودکان را بر عهده دارند.

مراقبت، آموزش، پرورش و رشد کودکان در ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی تا مرحله ی پیش‌دبستانی از کارویژه‌های این نهادها است. مهدها می توانند با آموزش هنجارها و ارزش‌ها، جامعه‌پذیری را در کودکان نهادینه و آن‌ها را برای ورود به دنیای بزرگتر مهیا سازند. این نهادهای آموزشی و پرورشی با فراهم کردن زمینه ی بروز استعدادهای نهفته و الگودهی به پایه‌های شخصیتی کودکان می‌توانند در تعیین مسیر حرکت آنان در آینده و درنتیجه جهت حرکت جامعه تاثیرگذار باشند.

*** میزان استفاده از خدمات مهدها

امروزه استفاده از خدمات مهدهای کودک برای بسیاری از مادران شاغل گریزناپذیر شده است و بسیاری از خانواده‌های تک فرزند هم ترجیح می‌دهند کودکانشان را برای جامعه‌پذیری، یادگیری اصول ارتباط و همچنین رشد توانمندی‌ها به مهدها بسپارند. برخلاف آمار مشخص کودکانی که پا به مقطع پیش‌دبستانی می گذارند، آمار مشخص رسمی از مهدکودکی‌ها منتشر نشده است. روزنامه‌ی «مردم سالاری» در گزارشی در نهم آبان 1389 نوشت که در ایران کمتر از 20 درصد کودکان از خدمات مهد‌کودک استفاده می‌کنند و بیش از 80 درصد از حدود پنج میلیون کودکی که می‌شود به مهدکودک سپرده شوند، از این خدمات محروم هستند.

در این ارتباط، «آرزو ذکایی فر» مدیرکل دفتر کودکان و مهدهای کودک سازمان بهزیستی در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا این آمار را رد کرد و در اظهارنظری قابل تامل گفت: بیش از 50 درصد کودکان سن پیش از دبستان از خدمات مهدهای کودک و مراکز پیش دبستانی آموزش و پرورش استفاده می کنند.

به گفته ی ذکایی فر درصدی از کودکان زیر سن دبستان در مرکزهایی نگهداری می‌شوند که از سوی دیگر سازمان‌ها، خارج از چارچوب و ضوابط قانونی اعطایِ مجوز فعالیت، با نام‌ها و عنوان‌های مختلف به مثابه مهدکودک خدمات ارایه می‌کنند که آمار دقیقی در این خصوص در دست نیست.

به گفته‌ی وی، در شهرستان‌ها هنوز اغلب والدین فرزندان خود را به بستگان می‌سپارند. همچنین در برخی از مناطق کم برخوردار، والدین متقاضی بهره‌مندی از خدمات مهدها قدرت تامین شهریه‌ی این مراکز را ندارند. با توجه به آنچه گفته شد شمار مهدکودکی ها با مساله‌ی کارآمدی یا ناکارآمدی این نهادهای زیر نظر بهزیستی، مرتبط نیست و تابعی از شرایط خانوادگی و حرفه‌ای والدین است.

جدا از این آمار، هریک از ما با نگاهی به اطرافیان و همکاران خود شاید بتوانیم نمایی کلی از میزان بهره‌مندی کودکان را از مهدهای کودک در ذهن خود ترسیم کنیم.

*** عملکرد مهدها و دغدغه‌های والدین

پراکندگی نامتوازن و تعداد کم مهدها در سطح شهر، کیفیت نامطلوب خدمات، ناکارآمدی برنامه‌های آموزشی و پرورشی، شهریه‌های بالا، نامناسب بودن فضای فیزیکی برخی مهدها و ... بخشی از دغدغه‌هایی است که خانواده‌ها بخاطر آن به رغم نیاز خود از سپردن کودکان به مهدها خودداری می‌کنند.

اگرچه در سال‌های گذشته اداره ی کل امور کودکان و نوجوانان بهزیستی که متولی امور مهدهای کودک است، تلاش کرده با تعیین نرخ مصوب شهریه‌ها، برنامه‌ریزی آموزشی، برقراری نظام ارزش‌گذاری و تقویت بخش‌های نظارتی، خانواده‌های بیشتری را به استفاده از مهد ترغیب کند، اما به نظر می‌رسد این اقدام‌ها تاثیر زیادی در رفع نگرانی‌های موجود در این زمینه نداشته است.

به عنوان نمونه ستاره‌دار بودن برخی مهدها از نظر بسیاری از مردم به معنای کیفیت قابل قبول خدمات آن‌ها نیست زیرا برخی مهدهای ستاره دار که در نظام ارزش‌گذاری از رتبه‌ی بالاتری برخوردارند هم نمی‌توانند رضایت بسیاری والدین را فراهم کنند.

یکی از مادرانی که فرزندش را به مهدی صاحب نام در منطقه‌ی یک تهران می‌فرستد، در گفت‌و‌گو با پژوهشگر ایرنا از فضای کوچک مهد و جلوگیری دایم مربیان از تحرک و پویایی بچه‌ها در آن گله‌مند است؛ مهدکودکی که برای نگهداری هر کودک ماهیانه حدود یک میلیون تومان شهریه دریافت و به برگزاری کلاس پیانو و زبان اکتفا می‌کند.

به گفته‌ی این مادر، مشکل بزرگ مهد یاد شده این است که بیش از اندازه بر امر آموزش تاکید می‌کند و در عوض بچه‌ها را در فضایی تنگ قرار می‌دهد در حالی که فعالیت‌های مبتنی بر پرورش جسمی برای کودکان کمتر از هفت سال اولویت دارد. همچنین خلاقیت در بچه‌ها نادیده گرفته می‌شود.

مادر دیگری که به گفته‌ی خودش هر روز کودکش را با اصرار به مهدی سه ستاره می‌فرستد هم در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا دلیل بی رغبتی فرزندش را تمرکز بیش از اندازه بر آموزش‌های دستوری غیرمنعطف عنوان می‌کند. به گفته‌ی او اگر کودکمان را به مهد خوب هم بفرستیم، نبود تناسب میان برنامه‌های آموزشی و پرورشی، به فرزندانمان آسیب می‌زند. از نظر این مادر فعالیت‌های پرورشی تنها به یاددهی مناسبت‌ها و آموزه‌های مذهبی محدود می شود.

ذکایی فر در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا در زمینه‌ی برنامه‌ریزی دقیق و یکپارچه برای جلوگیری از مشکلاتی که مادران اشاره کردند، از سیاست‌های رشد محور و آموزه‌های دینی یاد کرد که در برنامه‌های سازمان بهزیستی لحاظ و طی برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه مربیان به همه‌ی مهد کودک‌ها به عنوان کتاب‌های اصلی ابلاغ شده است. بر اساس آن، بسته‌های آموزشی یکسان در مهدهای کودک به عنوان منابع اصلی آموزشی ویژه ی مربیان و کودکان اعلام شده و ملاک عمل قرار گرفته است.

به گفته ی ذکایی فر درکنار فعالیت‌ها و محتواهای آموزشی، هر مهدکودک بر اساس رتبه و ستاره ی اخذ شده مجاز به داشتن پنج گروه کلاس فوق برنامه بر اساس شاخص‌ها و عنوان‌هایی است که از طرف سازمان ابلاغ شده و شهریه‌ی آن مشخص است.

با این حال، کارشناسان تمرکز بیش از اندازه‌ی برخی مهدها بر امر آموزش را آسیبی جدی می‌دانند. «لیلا حاجی محمدی» روانشناس بر این باور است که بخاطر تمرکز بیش از اندازه‌ی مهدها بر امر مراقبت و آموزش، اغلب بچه‌ها پس از مدتی از رفتن به مهد سرباز می‌زنند.

این کارشناس در گفت و گو با ایرنا ضمن تاکید بر اینکه ریشه‌ی اصلی مشکل ناکارآمدی مهدها را باید در برنامه ریزی‌های کلان سازمان بهزیستی جست، تاکید کرد فعالیت مهدهای کودک باید برپایه ی بازی‌های هدفمند باشد؛ به این معنا که حتی آموزش هم باید از طریق بازی و سرگرمی به کودکان انتقال داده شود.

به گفته‌ی او، سازمان بهزیستی باید سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کارشناسانه تری در مورد برنامه‌ی مهدها داشته باشد. کمک گرفتن از روانشناسان و کارشناسان امور آموزشی و تربیتی در بازبینی برنامه‌ی کلانِ مهدها می‌تواند کیفیت خدمات این نهادها را ارتقا دهد.

بیان این نکته هم ضروری است که ذهنیت منفی بسیاری از خانواده‌ها که بخش زیادی از آن از انتشار اخبار ناخوشایند سال‌های گذشته در مورد عملکرد بد برخی مهدها و مربیان ناشی شده، مانع بزرگی در بهره‌مندی کودکان از خدمات مهدها است.

این حوادث ناگوار که از پنهان ماندن برخی مهدها از چشم های تیزبین بهزیستی سرچشمه می‌گیرد، ضربه‌ی جبران ناپذیری به باور عمومی زده است. یکی از مادران به ایرنا گفت که نظارت سازمان بهزیستی بر عملکرد مهدها تنها به بازرسی سطحی و بررسی فضای فیزیکی (و نه نوع و کیفیت خدمات) محدود می‌شود.

این باور که نزد افکار عمومی باور غالبی است و عاملی بازدارنده در بهره‌مندی از خدمات مهدها محسوب می‌شود، اعتماد عمومی را خدشه‌دار کرده است؛ اعتمادی که به گفته ی حاجی محمدی با تقویت بخش‌های نظارتی و شاخص‌بندی دقیق‌تر موارد زیر نظارت از طرف سازمان بهزیستی و مجازات خاطیان از طرف دستگاه قضا قابل ترمیم است.

ذکایی فر البته در گفت و گو با ایرنا تاکید کرد خدمات ارایه شده از طرف مهدهای کودک غیرمجاز، زمینه‌های نارضایتی احتمالی والدین از چنین مراکزی را که به اشتباه مهدکودک قلمداد می شود فراهم کرده است وگرنه در مهدهای کودک زیر نظارت این سازمان، استانداردهای مختلف آموزشی، فیزیکی و پرسنلی رعایت می‌شود. به گفته‌ی این مدیر، برنامه‌ی نظارت سازمان به طور مستمر در چند سطح اجرا می شود.

با وجود انتقادهای مطرح شده، کم نیستند پدر و مادرهایی که از عملکرد مهد فرزندان خود رضایت دارند. مادر دیگری که هر روز فرزندش را به مهدی متوسط می‌سپارد، در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا از عملکرد قابل قبول مهد ابراز رضایت کرد؛ مهدی که توانسته است فرزند وی را در نهادینه‌سازی نظم و انضباط و هنجارهای اجتماعی به نسبت موفق باشد.

با این حال، برخی مادران شاغل با این توجیه که خیالشان آسوده‌تر است و اطمینان بیشتری دارند، ترجیح می‌دهند فرزندان خود را به بستگان خود بسپارند.

***مسوولان و مربیان مهد هم گله دارند

با وجود اینکه مدیران و مسوولان مهدها نخستین کسانی هستند که در ارتباط با عملکرد این نهادها مورد سوال و نقد قرار می گیرند، اما باید از جایگاه آنان هم به مساله نگاه کرد. بدون شک مدیران مهدهای کودک هم در اجرای وظایف خود با مشکلاتی روبرو هستند که رفع آن در گروی همکاری و همیاری سازمان بهزیستی است.

«سیما صحرایی» مدیر یکی از مهدهای ستاره دار در منطقه‌ی 6 تهران در گفت و گو با ایرنا از مشکلات مالی و نبود حمایت از طرف سازمان بهزیستی به عنوان مهمترین مشکل مهدهای کودک یاد کرد و از تاثیر آن بر کاهش کیفیت خدمات مهدها گفت.

به گفته‌ی صحرایی، مدیران مهدکودک ناچارند برای کلاس‌های فوق برنامه از مربیان خارج از مهدکودک استفاده کنند و ناگزیرند هزینه‌ی دستمزد معلم را از والدینی دریافت کنند که تمایل دارند بچه‌هایشان در کلاس یادشده شرکت کنند. این مساله از دید صحرایی موجب تبعیض میان بچه‌ها می‌شود، آثار مخربی بر روح و روان آن‌ها می گذارد و حتی در مواردی نارضایتی والدین را هم برمی انگیزد.

یکی از مهمترین دلیل‌های پایین بودن کیفیت خدمات مهدها از نارضایتی مربیانی ناشی می‌شود که مجبورند برای دریافت حقوقی ناچیز با ده‌ها بچه سروکله بزنند. به گفته‌ی صحرایی تعیین شهریه‌های پایین از سوی بهزیستی، نبود حمایت‌های مالی چون اعطای وام یا کمک هزینه و نیز مخارج بالای مهد دست مدیران را برای پرداخت حقوق بالاتر به مربیان می‌بندد. به گفته‌ی صحرایی مربیان مهد یا باید عاشق بچه‌ها باشند که به چنین کار سختی تن دهند، یا نیاز مالی آن‌ها را به انجام این کار وادارد.

به گفته‌ی او نارضایتی 2 طرف یعنی مدیران مهدهای کودک و والدین از شهریه‌های مصوب سازمان بهزیستی، لزوم پرداخت کمک مالی به مهدها از طرف سازمان بهزیستی را ضروری می‌سازد.

لزوم اصلاح رویکرد رسانه‌ها نسبت به عملکرد مهدها هم از دیگر نکته‌هایی است که صحرایی به آن اشاره کرد. به گفته‌ی او نباید رسانه‌ها عملکرد بد برخی مهدها را به همه‌ی آن‌ها تعمیم دهند و به ذهنیت بد جامعه در این مورد دامن بزنند، زیرا کم نیستند مربیانی که با جان و دل از بچه‌ها مراقبت می‌کنند.

استفاده از قابلیت‌های بالای مهدها در تربیت هدفمند نسل آینده ضرورت زیادی دارد. در بسیاری از کشورها آموزش‌های پیش از دوره ی دبستان از اهمیت بالایی در نظام تربیتی برخوردار است و مسوولان فرهنگی و آموزشی به صورت کلان و نظام‌مند برای آن هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی کرده و بر عملکرد مرکزهای نگهداری از کودکان نظارت می کنند و البته نتیجه‌ی مدیریت خود را در سال‌های نه چندان دور می‌بینند.

آنچه مسلم است اینکه مدیریت کلان و واحد، برنامه‌ریزی راهبردی، دقیق و یکپارچه، تخصیص منابع کافی و نظارت کارآمد، کیفیت خدمات مهدهای ما را ارتقا خواهد داد. البته چشمان ناظر والدین و رسانه‌ها هم می‌تواند یاری دهنده‌ی سازمان بهزیستی در این زمینه باشد.

همچنین گسترش تعداد مهدهای کودک و ایجاد رقابت میان آنها به خودی خود کیفیت خدمات را گسترش خواهد داد. در این میان، اصلاح دید خانواده‌ها در مورد عملکرد مهدها هم وظیفه‌ای است که بخشی از آن بر عهده‌ی رسانه‌ها است.